Tai i Gymru, nid tai haf

Ddydd Sadwrn, Tachwedd 21, cynhaliwyd tair rali ‘Nid yw Cymru ar Werth’ gan Gymdeithas yr Iaith am broblem tai haf – yn Llanberis, Aberaeron a Chaerfyrddin.

Roedden ni’n wlyb at ein crwyn ac roedd Llyn Padarn yn llwm ac yn llwyd. Mae Llanberis yn y glaw yn go wahanol i Lanberis yr Haf. Gan na chaiff pobl Lloegr ddod i Gymru, mae’n eitha gwag yn y pentref ar hyn o bryd. Diflannodd y stribed hir o’r camper-vans, ac roedd modd cael lle yn y maes parcio. Cawn gyfle i anadlu. Ond mewn ychydig byddwn ni’n ôl yn yr un hen drefn. Pobl yn heidio i’w hail gartrefi, a Chymry lleol methu fforddio byw yn eu cymunedau eu hunain. Mae o mor anheg.

Dwi’m wedi gwneud hyn o’r blaen, mynd ar daith rithiol ar draws y blynyddoedd i’r tai haf rydw i wedi ei meddiannu.

BETWS GARMON, Gorffennaf 1976

Fy ngweithred gyntaf oedd hon – torri ffenest tŷ haf i dynnu sylw at y nifer o dai haf yng Nghymru. Roedd Edward H. Dafis wedi crisalu’r broblem yn eu clasur o gân ‘Tŷ Haf’,

‘O mae’n braf cael byw mewn tŷ haf! Mae hi’n sbri cael perchen dau dŷ,

O, wi’n dwlu dod i Gymru a dwi’n dod bob cam o Surrey bob haf…’

Dim ond ers rhyw 3 blynedd oedd Cymdeithas yr Iaith wedi bod yn gweithredu yn y maes hwn. Un o’r raliau enwocaf oedd yr un yn Rhyd lle roedd bob tŷ yn y pentref yn dŷ haf.

Enghraifft drist arall oedd Derwen Gam pan werthwyd pentref cyfan yng Ngheredigion oedd yn eiddo i un teulu. Diflanodd y Cymry a daeth pobl o Loegr i mewn.

PORTHMADOG, Ionawr 1977

Tai ar y cei ym Mhorthmadog oedd y rhain – tai oedd yn amlwg wedi eu codi yn bwrpasol fel tai gwyliau, dwi’n cofio fod Vaughan Roderick ymysg y criw ohonom a feddiannodd y tŷ hwn. Doedd y Llywodraeth heb gymryd unrhyw gamau i wella’r sefyllfa.

BANGOR, Ionawr 1982

Dim tŷ penodol oedd dan sylw y tro hwn, ond tai. Ers 1979, roedd tai haf yn cael eu llosgi gan Feibion Glyndŵr, ac felly roedd sylw Cymdeithas yr Iaith yn mynd ar ralïau yn erbyn stadau tai di-angen megis y rhai yn Gaerwen a Harlech. Fis Ionawr 1982, dyma gyflwyno cerdyn i Wyn Roberts efo’r geiriau ‘Blwyddyn Newydd Well i’r 1,922 o deuluoedd ar y rhestr aros am dai yn Aberconwy ac Arfon’. Erbyn y Steddfod roedd slogannau ar uned y Swyddfa Gymreig ‘18,000 o dai haf – Gwarth!’ Ni wnaeth y Llywodraeth unrhyw beth.

LLIDIARDAU, Ebrill 1983

Dim tŷ haf rywun rywun oedd hwn. Roedd yn perthyn i Aelod Seneddol Ceidwadol, Anthony Steen. Run stori oedd hi – pobl gyfoethog yn gallu fforddio dau dŷ, eraill methu fforddio yr un. Ni weithredodd y Llywodraeth o gwbl ar y mater.

BLAENAU FFESTINIOG 1987

Meddiannu tŷ gwag ddaru ni y tro hwn, i ddangos fod modd adfer eiddo mewn pentref a’i rentu i bobl leol. Ond roedd y sefyllfa yn prysur waethygu, a dyma fynd ati i gychwyn yr ymgyrch ‘Nid yw Cymru ar Werth’ efo mi a Dyfed Wyn Edwards yn arwain yr ymgyrch. Un fuddugoliaeth gafwyd ym maes tai oedd cael y Swyddfa Gymreig i wrthod apêl datblygwyr ar sail perygl i’r Gymraeg. Ond ym maes tai, doedd gan cynghorau bellach mo’r hawl i brynu tai.

Aeth yr ymgyrch Nid yw Cymru ar Werth ymlaen i fod yn un o ymgyrchoedd mwyaf poblogaidd Cymdeithas yr Iaith. Penllanw’r ymgyrch oedd Alun Llwyd a Branwen Nicholas yn cael eu carcharu ddechrau’r Nawdegau, a channoedd yn mynychu ralïau i gefnogi yr ymgyrch.

Mae 30 mlynedd wedi mynd ers hynny, ac mae’r sefyllfa cynddrwg ag y bu erioed.

Bellach mae gan Gymru ei Senedd ei hun, ond does dim camau wedi ei cymryd ganddi i atal tai haf. Fedrwch chi ddim ymyrryd yn y farchnad rydd yw’r esgus a glywn yn rheolaidd.

Ond mae’r broblem mor ddifrifol ag erioed.

Siaradodd Elin Hywel, Mabon ap Gwynfor a Rhys Tudur yn y rali yn Llanberis. Llynedd, yng Ngwynedd, roedd 40% o’r tai a brynwyd yn y sir yn dai haf. Fedrwch chi gredu hynny? 30 mlynedd yn ôl, plant oedd Mabon, Rhys ac Elin. Yn ystod ei oes mae Rhys Tudur wedi gweld Morfa Nefyn, ei bentref genedigol, yn newid ei gymeriad – mae mwy a mwy o dai haf, a llai o bobl leol yn gallu fforddio tŷ. Mae Covid wedi gwneud sefyllfa wael yn un drychinebus. Prin gaiff tai fod ar y farchnad cyn bod rhywun o’r tu allan wedi ei prynu i fod yn dai gwyliau neu yn dai Airbnb. Mae 60% o boblogaeth Gwynedd methu fforddio tŷ. Mae’n fater o frys rwan i Lywodraeth Cymru wneud rhywbeth. Mae 6,000 o bobl wedi arwyddo deiseb i alw ar i’r mater gael ei drafod yn y Senedd. Oni wneir rhywbeth yn fuan, bydd yn rhy hwyr i newid y sefyllfa.

A minnau, bellach? Wel, mi lwyddo i brynu tŷ ym Mhenygroes ganol y Nawdegau. Tŷ pâr ydi o, a dwi’n cofio’r cymydog o Sais drws nesaf pan brynais i o yn edrych arna i yn go bryderus.

“I hear people like you burn English people’s houses” medda fo. Finna’n deud mai peth gwirion iawn fydda rhoi matsien mewn tŷ os oedd hwnnw drws nesa i mi – hyd yn oed petawn i’n cytuno efo’r fath dacteg. Yn y bôn, roedd Ernie a minnau’n deall ein gilydd. Ond bu farw Ernie, a rhyw jôc wael ydi hi fod drws nesa – ers saith mlynedd bellach – yn dŷ haf.

Ydi, daeth cân Edward H wedi dod yn wir yn fy achos i. Dim ond mai o Bedford, yn hytrach na Surrey y daw’r perchnogion. Mae eisiau gras ‘toes?