Gwers galed Felindre: galw am gyfundrefn gadarn i warchod ysgolion Cymraeg gwledig

Cyfrannwyd y darn hwn gan Angharad Dafis, cynrychiolydd cefnogwyr Ysgol Gynradd Gymraeg Felindre.

Croesewir dyfarniad pellgyrhaeddol Comisiynydd y Gymraeg fod Dinas a Sir Abertawe wedi methu cymryd y cam statudol hanfodol o gyflawni asesiad o’r effaith ar y Gymraeg yn y gymuned cyn mynd ati i gau Ysgol Gynradd Gymraeg Felindre. Dywed y Comisiynydd:

Yr unig gasgliad y gellir dod iddo yw y gallasai’r penderfyniad fod wedi bod yn wahanol i’r un a wnaed.

Hynny yw pe bai’r Cyngor wedi cyflawni’r asesiad yn gywir, gallasai drysau ysgol Felindre fod ar agor o hyd. Fel y saif, nid ydynt. Yn hytrach na dilyn argymhellion y Comisiynydd i ddefnyddio’r ysgol er lles y gymuned a’r Gymraeg, penderfyniad y Cyngor yw gwerthu’r ysgol mewn ocsiwn yn Llundain.

Gobeithio y bydd dyfarniad y Comisiynydd yn gweithredu fel rhybudd i awdurdodau lleol byrbwyll eraill ledled Cymru. Mae ysgolion Cymraeg gwledig yn sefydliadau cenedlaethol yn eu hawl eu hunain ac mae eu cynnal yn dyngedfennol i ddyfodol y Gymraeg yn enwedig pan fo grymoedd y farchnad yn gallu newid natur ieithyddol a chymdeithasol cymunedau dros nos.

Gan na fedda’r Comisiynydd y grym i wyrdroi’r penderfyniad i gau’r ysgol, mae’r datganiad wedi dod yn rhy hwyr yn achos Ysgol Gynradd Gymraeg Felindre – ysgol a leolwyd yn y Parsel Mawr – y gymuned â’r ganran uchaf o siaradwyr Cymraeg yn Sir Abertawe oll, 38.% o’i chymharu ag 11% ledled y sir. Pentref Felindre yw’r Cymreiciaf erbyn hyn o bentrefi’r Parsel Mawr ac mae’r ganran yno felly yn uwch na’r 38%. Mae cau’r ysgol wledig olaf Gymraeg yn y pentref Cymreiciaf yn sir Abertawe yn ddiamau yn mynd i newid natur y gymuned am byth.

Mewn deddfwriaeth yn ymwneud ag unrhyw beth heblaw’r iaith Gymraeg, mi fuasai’r Cyngor wedi gorfod talu am eu camwedd wrth ddewis mynd yn groes i’r canllawiau a’r rheolau. Nid oes cyfundrefn ddigon cadarn yn ei lle i atal cyrff fel hyn rhag gweithredu’n ddi-hid tuag at gymunedau Cymraeg.

Gan mai’r unig beth oedd yn mennu ar y Cyngor oedd her yn y llysoedd a’u bod yn tybio nad oedd grymoedd y Comisiynydd yn rhai digon eang i fedru ymestyn i her o’r fath, bwrw mlaen yn ddidrugaredd â’r cau a wnaethant er pob apêl ar iddynt oedi nes bod y Comisiynydd wedi cyflawni ei ymchwiliad. Erbyn i’r Comisiynydd gyhoeddi ei adroddiad terfynol, aeth blwyddyn a mwy heibio ac mae’r ysgol eisoes wedi bod ar gau ers tymor ysgol cyfan.

• Dylai fod gan y Comisiynydd y grym i atal cau ysgolion gwledig Cymraeg nes bod yr ymchwiliad wedi ei gwblhau.
• Dylai fod ganddo hefyd y grym i wyrdroi’r penderfyniad oni ddilynwyd y broses yn gywir, (fel yn achos Ysgol Gynradd Gymraeg Felindre lle bu’r methiannau addysgol a ieithyddol ar ran y Cyngor yn niferus).
• Caewyd ysgol Felindre dan gochl darparu cymharol ychydig o lefydd ychwanegol mewn ysgolion oedd eisoes yn bodoli. Nid yw’r ychydig lefydd ychwanegol hyn yn gwneud iawn am golli ysgol Gymraeg mewn pentre naturiol Gymraeg.
• Bu’r Cyngor ac eraill yn gibddall ers chwarter canrif a mwy wrth fethu gweld mor amhrisiadwy oedd yr adnodd yn Felindre ar gyfer twf addysg Gymraeg a hyfywedd yr iaith ledled y sir.
• Mae angen i Gomisiynydd y Gymraeg allu gosod cosbau o ddifri ar Gynghorau sy’n cyflawni’r fath gamweddau yn enwedig y rhai hynny lle ceir ymagweddu gwrthwynebus i’r iaith fel yn achos Cyngor Dinas a Sir Abertawe. Heblaw hynny parhau i weithio’r system ac i filwrio yn erbyn y Gymraeg a wnânt. Nid cosb o ddifri yw cyhoeddi tor-safon, pa niferus bynnag y bo’r rheiny, wedi i’r ysgol gau. Does yna ddim ysgol Gymraeg wledig arall ar ôl yn sir Abertawe gyfan i’r Cyngor ei chau.
• Mae’r Comisiynydd wedi awgrymu pwysigrwydd ystyried mesurau lleddfu y gellid eu cymryd gan gynnwys y canlynol:

Ariannu mentrau neu weithgareddau dan arweiniad y fenter iaith.

Sicrhau fod cyfleusterau ac adnoddau’r ysgol yn parhau i fod ar gael i’r gymuned er mwyn, er enghraifft, fod yn fan cyfarfod neu’n ganolfan ar gyfer derbyn gwasanaethau lleol megis gwasanaeth llyfrgelloedd, mynediad i dechnoleg gwybodaeth ayb.

Arweiniad neu gefnogaeth y Cyngor i’r gymuned er mwyn eu galluogi i sefydlu mentrau cymdeithasol er budd y gymuned.

Go brin fod bwriad Cyngor Dinas a Sir Abertawe i werthu’r ysgol mewn ocsiwn yn Llundain am ddeg o’r gloch y bore yn yr Intercontinental Hotel yn Park Lane ar 13eg Chwefror 2020 yn gydnaws â’r awgrym uchod. Gwerthu’r ysgol gan gwmni arwerthwyr Allsop, ym marn y Cyngor, fydd yn dod â’r gwerth gorau i drethdalwyr dinas a sir Abertawe. Dengys hyn gyn lleied y maent yn ei ddeall am werth cymunedau Cymraeg a chyn lleied o werth y maent yn ei osod arnynt. Yn y cyfamser mae’r Cyngor wedi ymrwymo i wario miliynau lawer ar greu rhagor o dyrau concrid yng nghanol dinas Abertawe. Prin y byddant yn ddigon haelfrydig i estyn ychydig geiniogau i gymuned wledig Felindre.

Yn rhyfedd iawn y mae arweinydd y Cyngor Rob Stuart wedi ysgrifennu at y Prif Weinidog Mark Drakeford i ofyn a fu cynnal ymchwiliad ar fethiannau Cyngor Dinas a Sir Abertawe i gydymffurfio â Mesur y Gymraeg yn ddefnydd da o arian cyhoeddus. Pe na bai Dinas a Sir Abertawe wedi torri’r gyfraith yn y lle cyntaf, ni fuasai angen ymchwiliad gan Gomisiynydd y Gymraeg. Mae fel pe na bai deddf gwlad rywsut yn rhywbeth y mae gofyn i Gyngor Dinas a Sir Abertawe, yn wahanol i’w threthdalwyr, gydymffurfio â hi.

Nid yw’r Cyngor wedi dysgu gwers. Fe ddylai fod wedi ymgynghori a chynnal asesiad o ba effaith ar y Gymraeg a gâi’r penderfyniad i werthu’r adeilad yn hytrach na’i ddefnyddio ar gyfer dibenion cymunedol. Ni wnaethant hynny, ac felly parhau i wawdio ac i sarhau’r Gymraeg a’i siaradwyr a wna’r Cyngor. Mae cwyn bellach wedi ei chyflwyno i’r Comisiynydd i’r perwyl hwn. Ond yr un fydd yr hanes. Araf iawn y mae’r olwynion yn symud er lles y Gymraeg. Os bydd y Comisiynydd yn penderfynu cynnal ymchwiliad i’r methiant diweddaraf hwn ar ran y Cyngor, erbyn i hynny ddod i fwcwl, bydd yr ysgol wedi ei hen werthu. Dengys hyn fod angen mynd i’r afael o ddifri â diffygion enbyd Mesur y Gymraeg. Onid yw’n llwyddo i gyflawni’r hyn a ddywedir ar y tun, mae angen ei ddiwygio.

Mae pob deddf, canllaw, côd, Gweinidog Addysg a chorff wedi methu yn achos Ysgol Gynradd Gymraeg Felindre. Mae’r Cyngor wedi cael trwydded i anwybyddu a mynd yn groes i’r cyfan. A’r gymuned Gymraeg sydd ar ei cholled.

Breuddwyd gwrach yw miliwn o siaradwyr pan fo cyfundrefnau megis Cyngor Abertawe yn cael rhwydd hynt i ddiystyru cyfoeth cenedlaethau o bobl ar ddarn arbennig o dir ar amrantiad.  Fesul tiriogaeth y derfydd y Gymraeg. Rhaid i ni fod yn llafar.

Darlun gan Esyllt Lewis, o’r llyfryn Mawr a Cherddi Eraill gan Dyfan Lewis

Diweddariad 20 Mawrth 2020: Gwarchod ysgolion Cymraeg a’u cymunedau

Wythnos diwethaf, cafodd Comisiynydd y Gymraeg yr hawl i gyhoeddi ei ddyfarniad a’i adroddiad hirddisgwyliedig, lle canfyddodd fod Cyngor Abertawe wedi methu yn ei ddyletswydd statudol i ystyried ac asesu effaith cau Ysgol Gynradd Gymraeg Felindre ar y Gymraeg fel iaith gymunedol. Yng ngoleuni’r ffaith fod y dyfarniad a’r adroddiad wedi dod yn rhy hwyr i achub Ysgol Felindre, ac yn y pen draw y gymuned Gymraeg yr oedd wedi ei gwreiddio ynddi, rhaid gofyn a yw cyflwr presennol Mesur y Gymraeg a’i safonau yn addas i bwrpas?

Ar hyn o bryd mae cyfundrefn y safonau yn ffafrio hunan-les Cynghorau ar draul hawliau eu trethdalwyr. Caniateir amser afresymol o faith i Gynghorau i ymateb i gwynion ac i adroddiadau arfaethedig y Comisiynydd yn ogystal ag i apelio yn eu herbyn. Yn achos Dinas a Sir Abertawe, cyflwynwyd y gwyn i’r Comisiynydd yn Rhagfyr 2018 a derbyniodd y Cyngor adroddiad drafft cyntaf y Comisiynydd ym mis Awst 2019. Cyflwynodd y Comisiynydd ei adroddiad terfynol cyn diwedd Ionawr 2020 ond roedd raid iddo aros am chwe wythnos arall cyn medru gwneud cyhoeddiad swyddogol rhag ofn fod y Cyngor yn dewis apelio. Roedd y bwlch rhwng Ionawr a Mawrth yn caniatáu i’r Cyngor olchi eu dwylo’n derfynol o unrhyw gyfrifoldeb, beth bynnag am ddyfarniad y Comisiynydd, drwy werthu’r adeilad mewn ocsiwn yn Llundain.

Nid yw safonau a Mesur sy’n golygu ei bod yn rhy hwyr i achub ysgol hyd yn oed pan fo’r Comisiynydd yn dyfarnu yn erbyn Cyngor Sir yn weithdrefn ystyrlon o gwbl. Ni ddylai hyd y broses danseilio’r egwyddor o gyfiawnder naturiol chwaith. Ar ben hynny, o benderfynu fod proses Cyngor Abertawe yn waelodol ddiffygiol, dylai’r Comisiynydd fod wedi cael y grym i wyrdroi’r penderfyniad i gau’r ysgol, yn enwedig a’r Cyngor yn llwyr ymwybodol o benderfyniad y Comisiynydd ac o gynnwys yr adroddiad ond eto’n mynd ati’n ddigywilydd ac yn benderfynol i waredu’r eiddo.

Nid yw buddugoliaeth foesol fawr o gysur pan fo cymunedau bregus yn derbyn ergydion cïaidd fel hyn.

Sut felly y gellir gwella ar y sefyllfa bresennol a pha gamau y gellir eu cyflawni i sicrhau fod cymunedau Cymraeg eu hiaith yn cael eu trin â’r parch dyledus fel y buasent pe baent yn rhywogaeth brin?

Mae dirfawr angen diwygio’r gyfraith fel na bo’n bosib cychwyn ar y broses o ymgynghori am gau ysgol Gymraeg oni bai fod effaith hynny ar y Gymraeg fel iaith gymunedol wedi ei hystyried yn drwyadl a bod y Comisiynydd yn fodlon i’r broses fynd yn ei blaen. Byddai dyletswydd ar y Cyngor Sir i gynnal ymgynghoriad ac archwiliad o’r effaith honno, a chyhoeddi adroddiad manwl yn sgil hynny. Dim ond os yw’r Comisiynydd o’r farn na fyddai’r cau arfaethedig yn cael effaith negyddol ar y Gymraeg fel iaith gymunedol y byddai hawl gan y Cyngor Sir i fwrw mlaen â ‘r broses. Byddai grym gan y Comisiynydd i wneud argymhellion am ddiogelu’r Gymraeg yn y gymuned boed yn sgil unrhyw benderfyniad i gau neu yn gyffredinol, a byddai dyletswydd ar y Cyngor i gydfynd ag argymhellion y Comisiynydd pa un a fyddai’r broses yn parhau ai peidio. Nid yw Mesur y Gymraeg a safonau’n addas ar gyfer y drefn hon. Mae angen ei gwneud yn rhan ragarweiniol statudol o unrhyw gynnig i ad-drefnu a chau ysgolion drwy ddiwygio’r ddeddfwriaeth addysg.

Fe fyddwn yn galw ar bawb sy’n ewyllysio dyfodol y Gymraeg fel iaith hyfyw yn ein cymunedau i fynnu gweld grymuso ar y gyfraith ac ar rymoedd y Comisiynydd ar frys er mwyn rhoi gwarchodaeth go iawn i’r Gymraeg a hawliau gwirioneddol i siaradwyr, nid rhai ar bapur yn unig.